Kalitenin Pek Fazla Önemsenmediği Strateji: Planlı Eskitme

Yüz yirmi yıldır yanan bir ampul gerçeği varken iki ayda bir bozulan ampullere razı edilmek, fi tarihinde üretilen ve araç çekerken bile yırtılmayan kadın çoraplarından, çorabı bir tırnak müdahalesiyle yırtılacak seviyeye getirmek ve zamanla bütün ürünlerde altyapıyı benzer şekillerde oluşturmak… Aldığınız ürünlerin çabuk bozulması tamamen sizinle alakalı bir olay olmayabilir. “Kullanıcı hatası” ibaresini duyduktan sonra ağız dolusu küfretme hakkımızın oranı günden güne artıyor da olabilir. Ülkemizde ve dünyada özellikle teknolojik ürünlerin tüketim hızının artıyor olması da tam olarak insanlığın teknolojiye düşkünlüğü ile açıklanamayabilir.

Adolphe Chaillet’in ürettiği, 1901 yılından bu yana yanmaya devam eden bir ampul var. İsmi Livormer ampulü. Yanmaya başladığı ilk günden beri sadece iki defa sönen bu ampulün sönmesinin ilki taşınma esnasında ikincisi ise elektrik kesintisi sebebiyle oluyor. Mücbir sebepler yani. Bu ampul Amerika’da itfaiye araçlarının olduğu bir garajda yanmaya devam ediyor. Ampulün sönüp sönmediğini anlamak için kayıt halindeki kameranın bile ömrünü doldurması sebebiyle iki defa yenilendiği söylenir.

“Planlı eskitme, endüstriyel tasarımda bir ürünün belli bir süre sonra eskiyerek veya işlevsiz hale gelerek sınırlı bir kullanım ömrüne sahip olmasını tasarlamak ya da planlamaktır.”. Bunun yanında planlı eskime, tasarlanmış eskitim ifadeleri de kullanılır. Planlı eskitme fikrinin tarihi 1920’lere kadar dayanıyor. Amerika’da bir otomobil şirketinin CEO’su tarafından otomobil satışlarında sürekliliği ve belli bir standardı yakalamak adına planlı eskitme stratejisi uygulanmaya başlanıyor. AR-GE’nin önemli olduğu bu kurtlar sofrasında sıra artık diğer ekonomik alanlara gelmeye başlıyor.

Phoebus Karteli de bu işin öncülerinden. Bu karteli oluşturanlar ampul üreten şirketler. Bunlar arasında Osram, Philips, General Electric gibi şirketler var. Amaç, sözde tüm dünyadaki ampullerin üretim ve satışını düzenli hâle getirmek. İlk olarak Thomas Edison’un ürettiği 2500 saate kadar dayanan ampule karşılık kendilerinin ürettikleri ve 1000 saat dayanan ampulün üretim ve satışına başlanıyor ve bunun önce kendi aralarında sonra da pazarda yayılması sağlanıyor. Şirketlerin ürettikleri ampuller kontrol ediliyor ve bu güçten fazla üretim yapanlara ceza veriliyor. Ayrıca kartel, rekabet ortamını azalttığı için firmalar fiyatları rahatça artırıyor. Aynı firmalar farklı ülkelerin pazarlarına girerek bu ağı epeyce genişletiyor. 1940’larda 1000 saat hedefi artık yakalanmış oluyor.

Kartelin yaptığı açık. Yani bu hedefe ulaşmak için yapılan çalışmaları gizli yapmıyorlar. Ama onlardan sonra, benzer şeyleri yaptıklarına emin olsak da belki tam olarak kanıtlayamayacağımız bir şekilde diğer alanlardaki muhtelif firmaların da ürünlerini bu strateji ile ürettiklerini aslında biliyoruz. Ürünlerin garanti süresinin dolmasına yakın hatta tam sürenin dolduğu gün ürünün bozulduğuna dair söylentileri duymayan yoktur. Ya da firmaların bozulan ürünlerin tamirlerinin, yedek parçalarının kimi zaman üründen daha yüksek ya da dengi fiyata sunulup insanları yeni ürün almaya sevk ettiklerine de şahidiz. Bunlar gibi onlarca örnek. Kalitenin, ömürlük olanın bir ömür destekçisiyiz. Yıllarca eskimeden kullanılan Sümerbank ürünlerinin, bundan önceki yıllarda bir dönem üretilen sağlam beyaz eşyaların, kırmak için ciddi mücadele verilmesi gereken cep telefonlarının…

Planlı eskitme, para kazanma ve pazarda barınabilme adına akıllıca görünen bir strateji gibi algılanabilir. Ama artan insan nüfusu ve gelişen teknoloji ile birlikte insanlar yine ağırlıklı olarak yeniye yönelme eğiliminde olup bu da her zaman bir sirkülasyonun olmasına sebep olmayacak mı? Özellikle yıllardır piyasanın içinde olan ve marka olmuş firmaların bu stratejiye deyim yerindeyse alet olması kötü bir imaj olmuyor mu? Teknik ve ekonomik kısımları uzmanlarına havale ediyorum. Mevzumuzun ahlaki boyutunun irdelenmesi de elzemdir.

Dünyanın neresinde olursa olsun, kaliteden asla ödün vermeyen, her şart ve koşulda (firması batacak bile olsa) kalitesizliği kendisine yakıştırmayan firmaları bulmak belki daha zor bir hâle gelecek. Bugün bir Apple firması bu stratejiyi gizlice kullanması ve bunun açığa çıkması ile müşterileri ile davalık olup milyon dolarlarca ceza ödüyor. Ama bütün dünyaya ve dahi ötesine yayılacak ahlak ve teknikle, insanlara, insanın da kullanılan ürünlerin de kalitelisini sunacak, devletler kadar güçlü olacak yapıların olması, onların da en uygun topraklardan, en uygun usüllerle yayılması öncelikle bizim açımızdan önemli olacaktır.

Not: Bazı devletlerin yetkililerinin iştiraklerine sağladıkları imkânlar ile halka sunulan hizmetlerin ömrünün kısa olup iştiraklerinin ise köşe olduğu uygulamaların planlı eskitme üretim stratejisi ile alâkası yoktur. Bu yetkililerin uygulamaları bambaşka bir kapsama girmektedir.

Kaynak: Wikipedia.org / Planlı Eskime
Wikipedia.org / Phoebus Karteli
Eksisozluk.com / Planlı Eskitme
Eksisozluk.com / Phoebus Karteli

Nuri N. DOKUZOĞLU 13.12.2020 (Proje 99)